De cruciale rol van de Raad van Toezicht in tijden van bezuinigingen

Door Nynke Runia, bestuurslid ITGD

In februari 2025 kondigde minister Reinette Klever van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp ingrijpende bezuinigingen aan op ontwikkelingssamenwerking. Een korting van jaarlijks 2,4 miljard euro vanaf 2027, waarbij het totale budget zal dalen naar 3,8 miljard euro. Deze drastische verschuiving, gecombineerd met een fundamentele koerswijziging in het beleid, plaatst Nederlandse ontwikkelingsorganisaties voor ongekende uitdagingen. Juist nu wordt de rol van de Raad van Toezicht (RvT) belangrijker dan ooit.

Een nieuwe realiteit onder ogen zien

De recente beleidsbrief van minister Klever markeert een radicale breuk met decennia Nederlands ontwikkelingsbeleid. "Alle programma's die we financieren, moeten direct bijdragen aan ons eigen belang," stelt de minister in haar toelichting aan de Tweede Kamer. Het Nederlandse eigenbelang - handel, veiligheid en migratiebeperking - staat nu centraal, ten koste van thema's als gendergelijkheid, klimaat en ondersteuning van het maatschappelijk middenveld.

Zoals de NOS berichtte: "Nederland stopt alle projecten op het gebied van vrouwenrechten, gendergelijkheid, beroepsonderwijs en hoger onderwijs, sport en cultuur. En ook op hulp op het gebied van klimaat, maatschappelijk middenveld en multilaterale samenwerking wordt flink bezuinigd." Deze koerswijziging stelt ontwikkelingsorganisaties voor een existentiële crisis.

Goede doelen spelen een onmisbare rol bij het waarborgen en bevorderen van mensenrechten en democratie. Zij maken deel uit van internationale samenwerkingsverbanden en beschikken over een uitgebreid en fijn vertakt netwerk. Het behouden van wereldwijde steun voor democratische processen, stabiliteit, vrede en mensenrechten, leunt sterk op deze mondiale netwerken (Goede Doelen Nederland)

Sara Kinsbergen (Radboud Universiteit) spreekt van een belangrijke hervorming – zowel ideologisch als in termen van begrotingsomvang, toewijzingen, thematische en geografische prioriteiten en belangrijkste belanghebbenden.

1. Strategische heroriëntatie begeleiden

De meest urgente taak voor toezichthouders is het kritisch begeleiden van een strategische heroriëntatie. Dit vraagt om een actieve betrokkenheid die verder gaat dan regulier toezicht. Toezichthouders moeten hun besturen uitdagen om fundamentele vragen te stellen: Wat is onze bestaansreden in deze nieuwe context? Welke programma's moeten we koesteren, aanpassen of beëindigen? Hoe diversifiëren we onze inkomstenbronnen?

Directeur Liana Hoornweg van brancheorganisatie Partos adviseert om "naast de reguliere vergaderingen momenten voor tussentijds overleg" te plannen. Dit betekent dat de RvT ook zelf vaker bijeen moet komen om de snel veranderende situatie te monitoren en tijdig bij te sturen.

2. Financiële duurzaamheid waarborgen

De RvT heeft een verzwaarde verantwoordelijkheid voor het financiële toezicht. De plotselinge wegval van subsidies vereist een grondige herziening van financiële modellen. Toezichthouders moeten erop toezien dat besturen proactief alternatieve financieringsbronnen identificeren en aanboren.

Dit is des te urgenter gezien de omvang van de bezuinigingen. Pepijn Gerrits, Directeur Programma's van Oxfam Novib, spreekt van "een opeenstapeling van bezuinigingen op internationale armoedebestrijding" die "bovenop de snoeiharde, onmenselijke bezuinigingen van Trump" komen. De RvT moet kritisch kijken naar scenario's en het bestuur uitdagen om innovatieve financieringsmodellen te ontwikkelen.

3. Waarborgen van missie en waarden

In een tijd waarin de overheid kiest voor een louter instrumentele benadering van ontwikkelingshulp, moeten toezichthouders erop toezien dat organisaties trouw blijven aan hun oorspronkelijke missie en waarden. Dit vereist een delicate balans: meebewegen met de nieuwe realiteit zonder de kernwaarden op te offeren.

Oxfam Novib waarschuwt dat het nieuwe beleid "van ontwikkelingssamenwerking een subsidiepot voor het Nederlandse bedrijfsleven ‘maakt’ over de rug van de allerarmsten en de meest kwetsbaren." Het is aan de RvT om ervoor te waken dat de organisatie haar morele kompas niet verliest in de jacht op nieuwe financieringsbronnen.

4. Netwerken activeren en allianties stimuleren

Toezichthouders beschikken vaak over waardevolle netwerken en relaties. In crisistijd is het legitiem en noodzakelijk dat zij deze actief inzetten ten behoeve van de organisatie. Dit kan variëren van contacten met potentiële donoren tot verbindingen met politieke besluitvormers.

Dit sluit aan bij de observatie in het NOS-artikel dat werkgeversorganisaties VNO-NCW en MKB Nederland positief staan tegenover de plannen, met name de "nadrukkelijke koppeling tussen hulp en handel, want dit biedt kansen voor Nederlandse bedrijven." Raden van Toezicht kunnen helpen bruggen te slaan naar het bedrijfsleven, maar moeten daarbij wel de balans bewaken tussen samenwerking en het behoud van de eigen missie.

5. Publieke stem versterken

De huidige politieke koers vraagt om een krachtig maatschappelijk tegengeluid. Toezichthouders moeten besturen ondersteunen bij het ontwikkelen van een overtuigende narratief dat het belang van internationale solidariteit onderstreept.

Oxfam Novib roept "alle beschaafde politieke partijen op om deze mega-bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking tegen te gaan" en pleit ervoor dat zowel de Tweede als Eerste Kamer dit "wanbeleid" verwerpen. Hoewel niet elke organisatie deze toon zal willen hanteren, is het wel van belang dat de RvT het bestuur aanmoedigt om een duidelijke positie in te nemen en waar mogelijk samen te werken met andere organisaties om het publieke debat te beïnvloeden.

Governance in crisistijd: bijzondere aandachtspunten

Intensivering van het toezicht

De uitzonderlijke omstandigheden vragen om intensiever toezicht. Dit betekent meer vergaderingen, tussentijdse updates en mogelijk zelfs tijdelijke werkgroepen binnen de RvT die zich richten op specifieke aspecten van de crisis, zoals financiële continuïteit of strategische herpositionering.

Dit is des te belangrijker gezien de plotselinge aard van de beleidswijzigingen. Minister Klever geeft in haar toelichting aan dat het kabinet al in 2025 wil beginnen met de uitfasering van verschillende programma's, wat vraagt om snel en adequaat toezicht.

Rolzuiverheid bewaken

Juist in crisistijd is het essentieel dat de rolverdeling tussen bestuur en toezicht helder blijft. De verleiding kan groot zijn voor toezichthouders om op de stoel van de bestuurder te gaan zitten. Tegelijkertijd vereist de situatie meer betrokkenheid dan gebruikelijk. Deze spanning vraagt om expliciete reflectie binnen de RvT over de eigen rol.

Expertise uitbreiden

De nieuwe realiteit vraagt mogelijk om aanvullende expertise in de RvT. Denk aan leden met specifieke kennis van fondsenwerving, sociale ondernemingen of internationale netwerken. Toezichthouders moeten kritisch kijken naar de samenstelling van hun raad en waar nodig aanvulling zoeken.

Naar een weerbare sector

De minister benadrukt dat de bezuinigingen niet alleen gaan over "minder, maar ook over beter". Ze kiest voor "meer focus" en stelt "het belang van Nederland voorop". De RvT zal moeten beoordelen in hoeverre de organisatie kan of wil meebewegen met deze koerswijziging, zonder de eigen identiteit en missie op te geven.

Het ministerie stelt: "We geven Nederlandse bedrijven meer kansen om opdrachten voor ontwikkelingshulp binnen te slepen. En helpen betrokken landen uit te groeien tot handelspartners, wat gunstig is voor hun economie en werkgelegenheid." Dit biedt mogelijkheden voor organisaties om nieuwe partnerschappen met het bedrijfsleven aan te gaan, waarbij de RvT moet waken over de integriteit van deze samenwerking.

Tegelijkertijd blijft er, ondanks de forse bezuinigingen, nog steeds een substantieel budget over voor ontwikkelingssamenwerking. De minister benadrukt dat Nederland humanitaire hulp blijft bieden aan mensen in nood. Voor veel organisaties kan dit betekenen dat ze hun werkwijze moeten aanpassen zonder hun missie volledig los te laten.

De RvT speelt een sleutelrol in dit proces van aanpassing en vernieuwing. Door strategisch leiderschap te tonen, financiële duurzaamheid te waarborgen, missie en waarden te beschermen, netwerken te activeren en de publieke stem te versterken, kunnen toezichthouders bijdragen aan een weerbare sector die ook in tegenwind overeind blijft.

In de woorden van Partos-directeur Hoornweg: "Gelijkwaardige relaties onderhouden met de partijen die gesteund worden door onze ledenorganisaties is cruciaal. Bij de leden van Partos zien we veel bereidheid om elkaar te helpen." Die bereidheid tot samenwerking, gefaciliteerd en gestimuleerd door betrokken Raden van Toezicht, kan het verschil maken tussen overleven of ten onder gaan in deze stormachtige tijden.

Referenties:

Goede Doelen Nederland: Onverantwoorde bezuiniging op ontwikkelingssamenwerking

Nieuwsuur: Nieuwsuur interview met Sara Kinsbergen

NOS: Bezuinigingen Klever bekend: alleen nog ontwikkelingshulp in direct Nederlands belang

NOS: Zorgen over bezuinigingen ontwikkelingssamenwerking, 'arme landen kind van de rekening'

Oxfam Novib: Onmenselijke bezuinigingen op armoedebestrijding, noodhulp...

Partin: Minister Klever licht in Beleidsbrief toekomst Ontwikkelingshulp toe